Suyun Boşa Aktığını Söylemek Gülünçtür...

‘Yürütmeyi Durdurma ve İptal’ Kararlarına Karşın Çalışmalar Devam Ediyor!

Doğu Karadeniz Bölgesi’nde geliştirilen Hidroelektrik Santral (HES) Projelerine karşı başlatılan tepki ve protestolarla ülke gündemine gelerek tartışılmaya başlanan HES’ler, ülke genelindeki vadilerde bulunan dere ve akarsular üzerindeki projelere karşı verilen mücadelelerle yeni boyutlara taşınıyor.

Yöre halklarının verdiği tepkiler ile çeşitli protesto eylemlerinin yanında HES’lere karşı başlatılan hukuk mücadelesinde verilen yargı kararları, bilirkişi raporları ve oluşturulan bilimsel raporlar HES’ler için yeni tartışmalara neden olurken; bir yandan da yeni projeler yapılmaya devam ediyor.

‘Yürütmeyi Durdurma ve İptal’ Kararlarına Karşın Çalışmalar Devam Ediyor!

Aynı vadi üzerinde onlarca HES projesi geliştirilmesi, vadilerde akan derelerin dev tünellere alınarak taşınması, proje çalışmaları sırasında doğal yaşam alanlarına geri dönüşümsüz zararlar verilmesi, doğal zenginliklerin, fauna ve floranın yok edilme tehlikesiyle karşı karşıya gelmesi gibi endişelerle yöre halkı ve çevreciler HES projelerine karşı amansız bir mücadele başlattı. Önceleri bölgesel olarak başlayan tepkiler, protesto eylemlerine dönüşürken yayılarak tüm yurt geneline yayıldı ve beraberinde hukuksal süreçlerde başladı.

Bugün ülke genelinde kamu ve özel sektör girişimcileri tarafından 2009 itibarıyla işletme halinde 187, inşaat halinde 138 HES projesi, proje aşamasında da bin 600 civarında daha HES projesi bulunuyor. DSİ verilerine göre, inşa halindeki 138 HES’ten 41’i Trabzon’da, 23’ü ise Rize’de bulunuyor. Diğerleri ise Artvin, Giresun, Gümüşhane, Samsun, Kayseri, Antalya, Bursa, Mersin, Ordu, Tunceli, Muğla, Zonguldak, Sinop, Eskişehir, Sakarya, Şırnak, Denizli gibi illerde yapım aşamasında.

HES’lere karşı yürütülen hukuksal süreçte bu güne kadar toplam 25 HES projesi için ‘yürütmeyi durdurma’ veya ‘iptal’ kararı verildi. Yargı, son olarak Muğla Yuvarlakçay ile Artvin Yusufeli ve Maçahel’deki HES projelerine ‘dur’ dedi.

HES’lerin Bölgeye Gelişi ve Çamlıhemşin Süreci

Hidroelektrik Santralleri ile ilgili tartışmalar ilk olarak Çamlıhemşin Fırtına Vadisi üzerinde kurulması planlanan ve BM Holding tarafından geliştirilen Dilek-Güroluk Regülatörleri ve HES projesi ile başladı.

1990’lı yılların başında başlayan bu süreç aslında daha da eskilere dayanıyor. DSİ tarafından 1965 yılında, tüm havza genelinde 6 adet Regülatör, 5 adet baraj ve 10 adet HES olmak üzere çeşitli büyüklüklerde toplam 21 adet enerji üretim amaçlı yapının inşasını öngören “Fırtına Havzası Hidroelektrik Potansiyeli Mastır Planı” hazırlanması ile başlar süreç.

Ancak, bu tarihten 24 Haziran 1986’ya kadar herhangi bir çalışma yapılmaz. Bu tarihte ilk olarak BM Mühendislik ve İnşaat Ltd. Şti., bu sistemin parçalarından Dilek-Güroluk HES projesini Fırtına Deresi’nin kollarından Hala ve Hemşin dereleri üzerinde Yap-İşlet-Devret modeli ile gerçekleştirmek amacıyla Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’na (ETKB) başvurur. Bu başvuru sonrasında 14 Ağustos 1989’da BM ile ETKB arasında ilk Tesis Sözleşmesi imzalanır. 7 Aralık 1995 tarihinde ise Bakanlar Kurulu’nun 95/7598 sayılı kararnamesi ile BM Mühendislik şirketinin Çamlıhemşin’de Dilek-Güroluk santralini inşa etmesi ve üreteceği elektriğin TEAŞ/TEDAŞ tarafından satın alınması karar altına alınır. Bu doğrultuda 17 Ocak 1996’da DSİ ile Su Kullanım Sözleşmesi yapılır. Kasım 1995-Şubat 1996 tarihleri arasında hazırlanan ÇED Raporu Çevre Bakanlığı’na sunulur. ÇED Raporu, eksiklikleri nedeniyle İnceleme-Değerlendirme sürecine alınmadan Mayıs 1996’da BM’ye iade edilir. Şirket, yeni bir ÇED çalışması yaptırdı, Çevre Bakanlığı bu çalışmayı da çeşitli eksiklikler nedeniyle Mayıs 1997’de geri çevirdi. ÇED Raporuna bir Ek Rapor hazırlanıp Şubat 1998’de yeniden sunulur. Santral temelinin atılması için çalışmalar başlatılır ve 1998 yılının Nisan ve Mayıs aylarında iki kez programa alınmasına karşın yükselen tepkiler ve ÇED raporlarının onaylanmamış olması nedeniyle iptal edilir. 19 Mayıs 1998 tarihinde Trabzon Kültür ve Tabiat varlıklarını Koruma Kurulu’nun 3148 sayılı kararı ile Fırtına Deresi ve kolları (Palovit ve Hala dereleri dahil), I., II., III. derece Doğal SİT; Zilkale ve Kale-i Bala çevresi I. derece Arkeolojik SİT ilan edilir. Bu karara karşın Haziran 1998’de BM tarafından, "Telafi Suyu Raporu" adı altında, ÇED raporuna ek bir rapor daha hazırlatıldı.

Bu süreçte BM Holding tarafından projelendirilen Dilek-Güroluk HES’in temel atma çalışmaları hızlandırılır ve yöre halkının bütün tepki, protesto ve karşı çıkışlarıyla SİT kararlarına karşın 25 Haziran 1998’de politik baskılarla Çevre Bakanlığı projenin ÇED Raporu’na “ÇED Olumlu” belgesi verdi. Bu belgenin verilmesinin hemen ertesi gününde, 26 Haziran 1998’de Dilek-Güroluk HES’in temel atma töreni düzenlendi ve protesto gösterileri altında dönemin Başbakanı Mesut Yılmaz ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer tarafından temeli atıldı. Bu törenin hemen ardından projenin iptali için başlatılan hukuk sürecine katkı sağlamak amacıyla imza kampanyası başlatıldı ve bu süreç içerisinde WWF International Genel Müdürü Claude Martin Cumhurbaşkanı Demirel, Başbakan Yılmaz ve Çevre Bakanı İmren Aykut’a mektup gönderdi.

21 Ağustos 1998 tarihinde ise Çamlıhemşin Hemşin Vakfı, Şenyuva Köyü Tüzel Kişiliği, Ortan Köyü Tüzel Kişiliği, Çamlıhemşin Konaklar Mahallesi Muhtarlığı (toplam 305 kişi), Trabzon İdare Mahkemesi’nde, Çevre Bakanlığı’nın "ÇED Olumlu" kararı aleyhine, yürütmenin durdurulması istemiyle dava açtı. Orman Bakanlığı ise 'Çalışma İzni ve Saha Teslimi Oluru'nu, 18 Eylül 1998'de BM Holding'e teslim etti.

Ekim 1998'de ise şantiye kuruldu. Tünel yaklaşım ve ulaşım yolları ile çalışma yollarının kazı işleri tamamlandı. Bu sırada vadiye toplam 4,5 kilometre yol inşa edildi. 16 Kasım 1998’de Trabzon İdare Mahkemesi, Davacıların "yürütmeyi durdurma" istemleri hakkında karar verilmesini bilirkişi ve keşif incelemesi yapılmasından sonraya bıraktığına dair karar verdi.

BM Holding davaya 18 Kasım 1998’de itiraz etti. 29 Ocak 1999’da Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, 186/3380 sayılı kararıyla, koruma amaçlı imar planı yapılıncaya kadar Fırtına Vadisi’nde her türlü faaliyetin durdurulması gerektiğine karar verdi. Buna rağmen, şirketin yol yapımına ve ağaç kesimine devam etmesi üzerine, Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun yukarıdaki kararına istinaden Çamlıhemşin Cumhuriyet Savcılığına suç duyurusunda bulunulur ve Şubat 1999’da şirketin çalışmaları durduruldu. 10 Mart 1999’da Trabzon İdare Mahkeme’since yaptırılan bilirkişi incelemesi sonucu 60 sayfalık Bilirkişi Raporu mahkemeye sunulur. Bilirkişi Raporu, BM Holding’in hazırlattığı ÇED Raporu’nun yetersiz olduğunu, çevre korumacı olmadığını, keşfin ve incelemenin ÇED raporundaki taahhütlerine bile aykırı olarak yapılmış olduğunu, bu faaliyet sonucunda 68 bin ağacın kesileceğini, deredeki canlı yaşamın devamı için bırakılacağı ifade edilen %16 su ile sağlanmasının mümkün olmadığı tespitini yaptıklarını ifade eder.

3 Mayıs 1999’da Bilirkişilerin, 68 bin ağaç kesileceği ve orman işletmesinin görevini yapmadığı tespiti karşısında, Pazar Orman İşletmesi, 23.238 m2’lik bir alanda hafriyat dökülmesi sonucu 600 civarında ağacın zarar gördüğünü tespit ederek, bu miktar ağacın bedeli olarak toplam 8.401.226.000.-TL’yi BM Holding’e ödettirir. Çevre Bakanlığı ve BM Holding, Bilirkişi Raporu’na itiraz eder. Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, sit alanları içerisinde çalışma yapıldığı tespiti ile sit alanları içerisinde bütün çalışmaların durdurulmasına karar verir. BM Holding, Kurulun bu kararına karşı Trabzon Bölge İdare Mahkemesine dava açar.

27 Mayıs 1999’da Trabzon Bölge İdare Mahkemesi proje hakkında "yürütmeyi durdurma" kararı verir. BM kararın temyiz edilmesi için Trabzon Bölge İdare Mahkemesine başvurur. Mahkeme, yürütmeyi durdurma kararını kaldırır. Bunun üzerine davacılar da temyize gider ve 23.09.1999 tarihinde Trabzon Bölge İdare Mahkemesi yeniden yürütmenin durdurulmasına karar verir.

Trabzon İdare Mahkemesinin ikinci kez yürütmeyi durdurma kararı vermesi üzerine bu kez BM Holding, Çevre Bakanlığı, Orman Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı yeniden bu kararın kaldırılması için Bölge İdare Mahkemesine itiraz eder. Bölge İdare Mahkemesi yeniden yürütmeyi durdurma kararını kaldırır.

9 Kasım 1999’da Trabzon İdare Mahkemesinde yapılan duruşmada, "üstün kamu yararı"nın Fırtına Vadisi’nde bulunan ve gerekçeli kararında ayrıntılı olarak açıklanan doğal çevrenin korunmasında olduğuna karar vererek, Çevre Bakanlığı’nın "Olur" verdiği ÇED raporunu iptal eder. BM Holding, Çevre Bakanlığı, Orman Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, kararı temyiz eder ve Trabzon İdare Mahkemesinin ÇED Raporunu iptal eden kararının yürütülmesinin durdurulmasını ve kararın bozulmasını talep eder.

27 Mart 2000’de Davalıların temyiz dilekçeleri, Davacı Çamlıhemşinlilere Danıştay 6. Dairesi tarafından tebliğ edilince, Çamlıhemşinliler, Trabzon Bölge İdare Mahkemesine ÇED Raporu’nu iptal eden kararın onanmasını isteyen ve davalıların temyiz dilekçelerine cevap olan dilekçelerini Danıştay’a sunar. Temyiz incelemesinin yapıldığı Danıştay 6. Dairesi ise davalıların yürütmeyi durdurma taleplerini "yürütmeyi durdurmayı gerektirecek bir sebep olmadığı" gerekçesi ile reddeder. Danıştay, üç gün sonra Bilirkişi raporunu Çamlıhemşinlilere tebliğ eder.

Trabzon Bölge İdare Mahkemesi ve Danıştay arasında gidip gelen "yürütmeyi durdurma" kararının taraflarca temyizi 4 yıl boyunca sürer. Ancak son olarak Danıştay 6. Dairesi Trabzon Bölge İdare Mahkemesinin verdiği "ÇED raporunu iptal eden" kararını onaylayarak, yörelerinde santral kurulmasını istemeyen 305 Çamlıhemşinliyi haklı bularak 2001’de davayı bitirir. Ancak bu süreçten sonra bölgede ve Fırtına Vadisinde HES projeleri yine devam eder ve 26 Mayıs 2005’te Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, aynı havzada yer alan Duygulu Köyü yakınlarındaki Dikkaya mevkiinde başka bir regülatör ve HES projesi için ARK Enerji Üretim Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi’nin başvurusunu reddeder. Gerekçe: Yüksek Kurulun 14 Kasım 2002 gün ve 689 sayılı ilke kararıdır.

Bu süreç bununla da kalmaz ve 16 Mart 2006’da Duygulu Köyü yakınlarındaki Dikkaya mevkiinde yapımı planlanan regülatör ve HES projesi için ARK Enerji Üretim Sanayi ve Ticaret A.Ş. üretim lisansı için Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’na (EPDK) başvurur. Süreç devam etmektedir.

Senoz’daki Süreç Nasıl Başladı ve Neler Oldu

Vadide yapım çalışmaları devam eden ve başlangıçta 43,68 MW’lık kurulu güç öngörülen Uzundere-1 Regülatörü ve HES projesi için, 03.02.2006 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından ‘ÇED gerekli değildir’ kararı verildi. (Onay tarihinde ÇED yönetmenliği gereği 50 MW’ın üzerindeki güçler için ÇED zorunluluğu vardır) Senoz Derneğince yargıya götürülen bu işlem için Rize İdare Mahkemesi, 31.12.2008 Tarih ve 2007/400 Esas Nolu kararı ile yürütmenin durdurulmasına karar verdi. Söz konusu kararın yerine getirilmesine ilişkin yazı, Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından 17.02.2009 tarihinde Çayeli Kaymakamlığına bildirildi.

Çevre ve Orman Bakanlığı ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü, mahkemece verilen yürütmenin durdurulması kararından sonra ‘çevre emniyetinin alınması, can ve mal güvenliğinin sağlanması ve çevre sorunlarına yol açacak durumların ortadan kaldırılmasına yönelik ilgili firmalara makul süreler verilmesine’ yönelik 13.02.2009 tarihinde bir genelge yayımladı. Bu genelgeye istinaden, söz konusu enerji firması tarafından Rize Çevre ve Orman İl Müdürlüğü’ne, 03.03.2009 tarihinde, ‘mevsimden dolayı telafisi imkânsız çevresel risklerin önlenmesi ve çalışmanın toparlanabilmesi’ amaçlı bir dilekçe verildi. Bunun üzerine Genel Müdürlükten istenen görüşe gelen 19.03.2009 tarih ve 1625 sayılı yanıt yazısı ile Valilikçe bir komisyon kurularak proje alanının tetkik edilmesi ve ilgili firmanın başvuru dilekçesindeki hususların değerlendirilmesine karar verildi. Valilik komisyonu ise 12.03.2009 tarihli inceleme raporu ile ‘can ve mal kaybı açısından alınması zorunlu görülen tedbirlerin acilen alınması, bunun dışında herhangi bir inşai faaliyette bulunulmaması’ konusunda ilgili şirkete 19.03.2009 tarih ve 470 sayılı bir yazı gönderdi.

Rize İdare Mahkemesi, 24.03.2009 tarihinde, 2007/400 Esas ve 2009/140 Nolu kararı ile daha önce ‘yürütmenin durdurulması’ kararını verdiği, İdarenin ‘ÇED gerekli değildir’ kararı için ‘iptal’ kararını da verdi.

Ancak, Rize İdare Mahkemesinin almış olduğu ‘yürütmenin durdurulması’ kararından önce HES yapımcı firması olan Karadeniz Elektrik Üretim San.A.Ş., söz konusu proje için 20 MW’lık kapasite artırımına giderek yeni bir ‘proje tanıtım dosyası’ ile 28.11.2008 tarihinde Bakanlığa başvuruda bulundu, söz konusu artış miktarı için bu kez Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 27.01.2009 tarihinde ‘ÇED gerekli değildir’ kararı verdi.

Söz konusu proje alanında aynı komisyonca 28.04.2009 tarihinde yapılan incelemede, bir önceki 12.02.2009 tarihli rapora aykırı olarak, HES inşaatını bitirmeye yönelik çalışmalar yapıldığı belirlendi ve bu yönde yapılan çalışmaların durdurulması için Çayeli Kaymakamlığı’na 15.05.2009 tarih ve 402-764 sayılı bir yazı yazdı. Çayeli İlçe Jandarma Komutanlığı’ndan Rize Çevre ve Orman İl Müdürlüğü’ne gönderilen, 20.05.2009 tarihli bir yazı ile ise söz konusu çalışmaların 15.05.2009 günü saat 17.10 itibarı ile tamamen durdurulduğu bildirildi.

Aynı tarihte ise söz konusu firma yine Çevre ve Orman İl Müdürlüğü’ne bir yazı yazarak, 27.01.2009 tarihli ‘kapasite artışına dair ÇED gerekli değildir’ kararı kapsamında çalışma yapacaklarına ilişkin başvuruda bulundu. Bu başvuru üzerine ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü’nden alınan görüşle ilgili firmanın 20 MW’lık kapasite artışı kapsamında çalışmaya devam edilebileceği belirtildi.

Çalışmaların devam ettirildiği görülüp, bunun hukuki gerekleri sorulduğunda; Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, her iki ‘ÇED gerekli değildir’ kararlarındaki faaliyetlerin bir bütün olduğu ve teknik olarak ayrılması olanağı olmadığı kararına vardı. Ayrıca aynı yazıda, ilgili faaliyet için Valilikçe verilen durdurma kararının devam ettiği, firmaya çalışma yapabileceğine dair bilgi ve izin verilmediği kaydedildi. Ancak tüm bu yazışmalara rağmen ilgili firmaca çalışmalar kesintisiz devam ettirildi ve proje tamamlanma aşamasına getirildi.

Bu süreçte adı geçen firma 06.10.2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü’ne aynı proje için toplam 63,68 MW’lık Kurulu güç öngörüp ÇED Raporu hazırlayarak idareye sundu. ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğünün 22.01.2010 tarih 664 sayılı yazısı ile "Uzundere-I Regülatörü ve HES" projesi ile ilgili olarak hazırlanan ÇED Raporunun, İnceleme Değerlendirme Komisyonu tarafından ÇED Yönetmeliğinin 12. maddesi gereğince incelenip değerlendirilerek, inceleme değerlendirme sürecinin sona erdirildiği, İnceleme Değerlendirme Komisyonunca raporun yeterli bulunduğu ve Nihai ÇED Raporu olarak kabul edildiği ifade edildi.

Öte yandan yine aynı bölgede yapımı devam eden, Çataldere 1-2-3 diye isimlendirilmiş 3 adet HES içeren toplam 20.36 MW kurulu güçte Uzundere-2 Regülatörü ve HES projesi için de Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından verilen 13.07.2006 tarihli ‘ÇED gerekli değildir’ kararı için yine Rize İdare Mahkemesi, 26.02.2009 Tarih ve 2007/391 Esas Nolu kararı ile ‘yürütmenin durdurulmasına’ karar verdi ve bu konuda Rize Çevre ve Orman Müdürlüğü, ancak 31.03.2009 tarihinde Çayeli Kaymakamlığına söz konusu çalışmaların durdurulması için yazı yazabildi.

Söz konusu kararın ardından HES yapımcı firması Atabey Enerji Üretim Sanayi ve Ticaret A.Ş., ‘Bölgenin oldukça yağışlı oluşu ve içerisinde bulunulan mevsim itibarıyla eriyen kar sularının etkisiyle heyelan olabileceği’ gerekçesi ile çalışma izni istedi. Bunun üzerine, Rize Valiliği de, oluşturulan komisyon tarafından belirtilen konuların dışında herhangi bir çalışmada bulunulmaması ve çalışmaların kolluk kuvvetlerince denetlenmesi koşulu ile 02.06.2009 tarihinde gerekli izini verdi.

Rize İdare mahkemesi 19.11.2009 tarihli 2007/ 391 Esas ve 2009/ 662 Karar No sayılı kararı ile daha önce ‘yürütmenin durdurulması’ kararını verdiği, idarenin ‘ÇED gerekli değildir’ kararı için ‘iptal’ kararını da verdi.

Bu süreçte ilgili firma, söz konusu ‘yürütmenin durdurulması’ ve ‘iptal’ kararlarının gerekçelerinin düzeltilmesi amacıyla yeni bir ‘Proje Tanıtım Dosyası’ hazırlayarak Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü’ne gönderdi. Yeniden tanzim edilen Proje ve Tanıtım Dosyası için bu kez Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından 30.07.2009 tarih ve 8 Nolu kararı ile ‘ÇED gerekli değildir’ kararı verildi. Bu karar doğrultusunda ilgili firma yeniden çalışmalarını başlattı. İdarenin vermiş olduğu bu kararda yeniden yargıya götürüldü ve Rize İdare Mahkemesi 23.02.2010 tarihinde bir kez daha ‘yürütmenin durdurulması’ kararını verdi. Mahkeme Kararı, 10.03.2010 tarihinde Çayeli İlçe Jandarma Komutanlığınca ilgili firmaya tebliğ edilip çalışması sonlandırıldı.

Yine aynı bölgede İyon Enerji Üretim ve Sanayi ve Ticaret A.Ş. tarafından oluşturulup Çevre ve Orman Bakanlığının 26.11.2007 tarihinde vermiş olduğu “ÇED gerekli değildir” kararı ile inşaat aşamasına gelen ve iki adet HES içeren toplam 34,8 MW kurulu güce haiz, Kayalar Regülatörü ve HES projesi yargıya götürülmüş ve Rize İdare Mahkemesi 11.12.2009 tarih ve 2008/362 Esas Nolu kararı ile ‘yürütmesinin durdurulmasına’ karar vermiştir. Bu proje için henüz herhangi bir inşai çalışma yapılmamıştır.

Yukarda süreçleri ifade edilen 3 HES projesinin dışında vadi üzerinde 10.64 MW Kurulu güçte Melikom Regülatörü ve HES ve 21.84 MW güçteki Gürpınar Regülatörü ve HES projeleri için ÇED süreci yürütülmekte olup her iki proje için ÇED süreci kapsamında vatandaşı bilgilendirme toplantıları yapıldı. Bunlardan 19.11.2009 tarihinde yapılan Melikom Regülatörü ve HES’in ÇED toplantısına bölge halkı katılarak; Çevre Bakanlığının kuruluş yasası ve ortada olan Mahkeme kararları gereği vadinin bir bütün olarak değerlendirilip, bütüncül bir havza planlaması yapılması gerektiğini, tek tek projeler için yürütülmek istenen ÇED süreçlerine onay vermeyeceklerini sözlü ve yazılı olarak ilgili komisyona ifade ettiler. Gürpınar Regülatörü ve HES projesi için 22.02.2010 tarihinde yapılan ÇED toplantısına ise yöre halkı katılmayarak, toplantı salonunun dışında yapılan basın açıklaması ile projeler protesto edildi.

Geçen süreçte Senoz’da devam eden HES çalışmaları ve taşocaklarına ilişkin çalışmalar bölgede adeta tam anlamıyla bir doğa ve dere katliamı yaşatırken; bölgedeki 12 köyden 11’inin muhtarı, bölgenin ‘Doğal SİT Alanı’ ilan edilmesi için 25.06.2008 tarihinde Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’na başvuruda bulundu. Vadilerinin, ‘bitki çeşitliği, yaban hayatı, görselliği, coğrafyası, sosyal ve kültürel yapısı’ gibi özellikleriyle Doğal SİT Alanı olarak tescil edilmesini isteyen köy muhtarlarının bu istemini görevlendirilen bilirkişi heyetleri ile bölgede çeşitli incelemeler yaptı. Kurul, değerlendirmelerin ardından, "Senoz Vadisinde halen faaliyet gösteren taş ocakları ile yapımı devam eden HES projelerinin vadiyi olumsuz etkilediğinden, söz konusu alan doğal SİT özelliklerini yitirmiştir" şeklinde karar vererek; HES projelerinin Vadinin doğal özelliklerini bozduğunu belgeledi.

Verilen iptal ve yürütmeyi durdurma kararları ile yapılan bütün başvurulara rağmen bölgedeki HES çalışmalarının durdurulmadığı ve inşaat çalışmalarının devam ettiğini ileri süren Senoz Derneği yöneticileri ile Senoz Vadisinde bulunan 12 köy muhtarı ve yurttaşlar, yetkili ve ilgililer hakkında Cumhuriyet Savcılıklarına suç duyurusunda bulundu. Yöre halkı, HES’lere karşı eylemlerini sürdürürken; Rize Valiliği de iddiaları araştırmak üzere inceleme başlattı.

İkizdere Vadisi Üzerindeki HES Projeleri ve Süreç

Bölgedeki en eski HES projesinin bulunduğu İkizdere Vadisi üzerinde 1955 yılında yapımına başlandı. İller Bankası tarafından yaptırılan ve 1961 yılında faaliyete geçen 18 megavatlık santral, 1971 yılında TEK’e devredildi. Özelleştirme kapsamına alınan ve yılda ortalama 120 milyon kw/saat elektrik üreten İkizdere HES, daha sonra ADÜAŞ (Ankara Doğal Elektrik Üretim AŞ.) bünyesinde çalışma yaparken; ADÜAŞ’ın bünyesindeki 9 HES ile birlikte, Mart 2008’de, 510 milyon dolarlık teklifle 30 yıllık işletme hakkına karşılık Zorlu Holding’e satıldı.

İkizdere, Rize’nin toprak bakımından en büyük ilçesidir. Rize’deki akarsuların en uzun olan İkizdere deresinin uzunluğu 78,4 km, akarsuyun havza genişliği ise 1.047,4 km2’dir.

İkizdere Vadisi üzerinde DSİ tarafından EPDK çatısı altında Su Kullanım Hakkı Kanunu çerçevesinde su rejimini değiştirerek bir dizi Regülatör ve Hidroelektrik santralı yapılması planlanmaktadır. Önceleri 16 olan bu proje sayısı 2009 yılında 21’e çıkmıştır.

Vadi üzerinde hiçbir bilimsel araştırma ve havza planlaması yapılmadan Cevizlik HES ve Yokuşlu HES ile birlikte, DSİ ve Elektrik Etüt İdaresince planlanan, Demirkapı-Dereköy, Rüzgarlı, Tozköy, Tozköy II REG ve HES'ler ve tüzel kişiler tarafından geliştirilen Cimildere üzerinde Selin I REG ve HES, Selin II REG ve HES, Arı REG ve HES, Yayladere üzerinde Şimşirli REG ve HES, İkizdere üzerinde Saray HES, Başbuğ HES, Çamlıkdere üzerinde Deligör REG ve HES, Gelintaşı HES, Çaterli ve Uyranderesi üzerinde Ceyhun HES, Çokcordere üzerinde Sarmakol HES projeleri bulunmaktadır. Bunlara daha sonra 5 ayrı yeni proje daha eklenmiştir.

Cevizlik HES için 2006 yılının Şubat ayında Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’ndan (EPDK) üretim lisansı alan Sanko, ÇED raporunun ardından HES çalışmalarını başlattı. Endemik bitki ve canlı çeşidi açısından dünyanın en önemli 200 vadisinden biri olan İkizdere Vadisi’nde yapımına başlanan HES inşaatları ile birlikte yöre halkı da hukuk mücadelesi başlattı. Yapımına başlanan Cevizlik HES inşaatının durdurulması talebiyle İkizdere Derneği öncülüğünde 2007 yılının Mart ayında Rize İdare Mahkemesi'ne dava açıldı.

Mahkeme sürecinde 31.07.2007 tarihinde hazırlanan Bilirkişi raporuna İkizdere Derneği tarafından itiraz edildi. Yapılan itirazların ardından Rize İdare Mahkemesi, 23.12.2008 gün ve 2007/440 E ve 2008/914 K sayılı kararı ile Cevizlik Regülâtörü ve HES projesi ÇED Raporunun iptaline karar verdi. Ardından İkizdere Derneği, bu iptal kararının uygulanması için Çevre ve Orman Bakanlığı’na başvurdu. Aynı yıl içerisinde İkizdere Derneği, İkizdere Vadisi’nin SİT Alanı ilan edilmesi için çalışma başlattı.

Rize İdare Mahkemesine Açılan Dereköy Regülatörü ve Demirkapı HES’in iptali için açılan diğer bir davada ise Şubat 2010’da gerekçeli durdurma kararını yayımlayarak, herkesin yaşama ve varlığını koruma hakkına sahip olduğuna vurgu yaptı.

Bu kararın ardından Rize İdare Mahkemesi, İkizdere Vadisi'nde yapımı bitmek üzere olan 95 megavat gücündeki Cevizlik HES için verilen ikinci “ÇED olumlu” kararı ve yürütmenin durdurulması için açılan davanın reddine karar verdi. Mahkeme, karara gerekçe olarak enerji şirketinin dereye bırakacağı can suyunu bilirkişi raporlarında ön görülen seviyeye çıkarmayı taahhüt etmesini gösterdi.

Cevizlik 1 ve 2 HES için mahkeme süreci devam ederken, projenin uzantısı olan Kalkandere Soğuksu Köyündeki Şalt Sahası için Rize İdare Mahkemesinde 31.07.2009’da açılan davada Mahkeme, 10.02.2010 tarihinde yürütmeyi durdurma’ kararı verdi ve bölgede Bilirkişi incelemesi başlattı.

Salarha Vadisindeki HES Projeleri ve Süreç

Vadinin Ambarlık ve Küçükçayır köyleri ile civar köylerini de içerisinde alan kısmında Redaş enerji şirketi tarafından projelendirilen Ambarlık 1 ve 2 Regülatör ve HES yapımı planlanmaktadır.

Söz konusu proje için Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından 15.10.2009 tarihinde ‘ÇED Gerekli Değildir’ kararı verilmiş olup, Küçükçayır Köyü sakinlerinin başvurusu ile Rize İdare Mahkemesinde ‘yürütmenin durdurulması ve iptali’ yönünde dava açıldı.

Bu projenin dışında, Çalık Enerji Grubu tarafından Güneysu-Adacami bölgesinde geliştirilen başka bir HES projesi kapsamında ise yine Salarha Vadisi üzerinde bulunan Salarha Deresi’nin Çaykent Beldesi ile Yiğitler Köyü arasında kalan kısımdan derenin suyunun alınarak, tünellerle birlikte bir başka vadi olan Güneysu Vadisi’ne aktarılması planlanırken; tünel çalışmaları başlatıldı. Çalık Enerji tarafından yapımı planlanan 28,80 MW’lık Adacami HES için 03.10.2007 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından ‘ÇED Olumlu’ raporu verildi ancak projede bir vadinin suyunun bir başka vadiye aktarılıyor olması dikkate alınmadı.

Güneysu Vadisindeki HES Projeleri ve Süreç

Güneysu Vadisi boyunca Asa Anerji, Çalık Enerji, Baro Enerji, Gürgen Enerji gibi üretim firmaları tarafından 12 ayrı proje geliştirildiği bilinmektedir. Asa Enerji tarafından Güneysu ilçe merkezinde Gürgen Deresi üzerinde yapımı planlanan 9,7 MW gücündeki HES ve Regülatörlerin yapım çalışması 2008’de başlatıldı. Devam eden HES için yaklaşık 3,5 km’lik su iletim tüneli yapılırken, 4 km’lik yol çalışması yapıldığı kaydediliyor. Vadi üzerinde Çalık Enerji tarafından Adacami HES projesinin yanında Güneysu ve Dumankaya Regülatörleri için de çalışmalar başlatılmış, söz konusu projelerin inşaatları fiili olarak devam ediyor.

Vadi üzerinde ayrıca Baro Enerji firması tarafından Alicik 1 ve 2 projeleri, Gürgen Enerji tarafından ise Han Gürgen Regülatörü ve HES projesi geliştirilirken, bu projelerin ÇED süreci de başlatıldı.

Fındıklı Vadileri Üzerindeki HES Projeleri ve Süreç

Fındıklı’daki vadiler üzerinde geliştirilen birçok HES projesi, diğer vadiler ve derelerinden farklı olarak, Fındıklı halkının örnek mücadelesi ve dirençli duruşu ile bu güne kadar herhangi bir şekilde başlatılamamış ve birçoğu yargı kararları ile iptal edilerek, ‘yürütmeyi durdurma’ kararları verildi.

Çağlayan Deresi üzerinde Ayen Enerji tarafından yapımı planlanan Paşalar Regülatörü ve HES projesi için başlatılan hukuk sürecinde Rize İdare Mahkemesi, Aralık 2008’de, Çevre ve Orman Bakanlığının 4.4.2008’de verdiği ‘ÇED Olumlu’ raporu için ‘yürütmeyi durdurma’ kararı verdi.

Çağlayan Vadisinin Doğal SİT Alanı olması için başlatılan çalışmalar doğrultusunda Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, Vadiyi 1. Derece SİT Alanı olarak ilan etti.

Fındıklı’nın Arılı Vadisi üzerinde yapılması Turhan Enerji, Rizbaş Enerji ve STY Enerji tarafından planlanan Başköy Regülatörü ve HES projesi ile Turhan HES ve Regülatörü ve Çatak Regülatörü ve HES projelerinin iptali ve yürütmenin durdurulması için de çalışmalar başlatıldı.

Bunun yanında Arılı Vadisinin de Doğal SİT Alanı olarak ilan edilmesi için yine Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kuruluna başvuruda bulunuldu ve kurul bu vadiyi de SİT Alanı olarak ilan etti.

Hemşin’deki HES Projeleri ve Süreç

Rize’nin Hemşin ilçesi, ilçeye bağlı Kantarlı Köyü bölgesinde, Hemşin Dersi üzerinde Şaraksel Enerji firması tarafından yapımı planlanan 10 MW’lık Ortaköy HES ve Regülatörleri projesi ile gündeme geldi.

Hemşin Deresi üzerine 10 megavatlık bir santral ve iki regülatör kurmak isteyen Şaraksel Elektrik A.Ş., 2006 yılında projesiyle Çevre Bakanlığı’na başvurdu. Bakanlık aynı yıl projeyi onayladı, “ÇED gerekli değil” raporu verdi.

Bunun üzerine bir grup Hemşinli, Çamlıhemşin Hemşin Vakfı, Çamlıtepe Köyü Derneği ve Hemşinliler Kültür, Gelişme, Doğal Çevre Koruma Derneği Rize İdare Mahkemesi’nde dava açtı. Mahkeme; İTÜ Çevre Mühendisliği’nden bilirkişi heyeti atadı. Heyet 2007’de hazırladığı raporda, bıyıklı balık ve deniz alabalığının yaşadığı derede, ekolojik hayatın sürmesi için dereye saniyede 500 litre su bırakılması gerektiği sonucuna vardı. Projede ise saniyede 150 litre deniyordu. Projede balıkların regülatörlerden nasıl geçeceği de belirtilmemişti!

Bu rapora da itiraz edildi. Rize Üniversitesi’nin raporunda alabalık türlerinin yaşaması için saniyede 500 litrenin de yetmeyeceğini dereye saniyede 800 litre su bırakılması gerektiği belirledi. Rize İdare Mahkemesi bunun üzerine 31 Aralık 2008’de Çevre Bakanlığı kararını iptal etti.

Artvin’deki HES Projeleri ve Süreç

Artvin’de yapımı planlanan 104 HES projesinden 24’ü Yusufeli’nde, 21’i Borçka’da, 20’si Şavşat’ta, 15’i Murgul’da, 14’ü Arhavi’de, 8’i Merkez ilçede ve 5’i de Ardanuç’ta bulunuyor.

Artvin’in Borçka ilçesi Aralık Köyü sınırları içerisinde TG Enerji şirketi tarafından yapımı planlanan Taşköprü Regülatörü ve HES projesi için Çevre ve Orman Bakanlığınca 4.4.2008 tarihinde verilen ‘ÇED Gerekli Değildir’ kararı, Rize İdare Mahkemesinin 18.8.2009 tarihli kararı ile iptal edilerek, ‘yürütmesinin durdurulmasın’a karar verildi.

Şavşat’ın Meydancık Beldesinde bulunan Papart Deresi üzerinde Ebara Enerji firması tarafından yapılması planlanan Cüneyt 1-2-3 ve 4 Regülâtörleri ve HES projeleri için de yine Rize İdare Mahkemesi tarafından ‘yürütmeyi durdurma’ kararı verildi. Söz konusu projeler için Çevre ve Orman Bakanlığı 17.09.2008 tarihinde ‘ÇED Olumlu’ raporu vermişti.

Aynı şekilde Yusufeli’nin Demirdöven köyünde Eran Enerji şirketi tarafından yapımı planlanan Damla Regülatörü ve HES projesi için, “ilgili mevzuat gereği işletilmesi gerekli sürecin usulüne uygun olarak işletilmediği ve vadideki doğal yaşamın sona ereceği” vurgusu yapılarak açılan davada, Rize İdare Mahkemesi, 19.03.2010 tarih ve 2010/88 sayılı kararı ile ‘yürütmeyi durdurma’ kararı verdi.

Yine Artvin’in Borçka ilçesine bağlı Maçahel Vadisi üzerinde yapımı planlanan Düzenli Regülatörü ve HES projesi için de Rize İdare Mahkemesi aynı tarihlerde ‘yürütmeyi durdurma’ kararı vererek; Bilirkişi incelemesi başlattı.

Muğla Yuvarlakçay HES Projesi ve Süreç

Muğla’da yapılması planlanan 18 HES projesinden birisi olan Yuvarlakçay HES için de mahkemeden ‘yürütmeyi durdurma’ kararı çıktı. Muğla’nın Eşen Çayı üzerinde 10 ayrı proje geliştirilirken; Kargı Çayı, Yukarıçay (2 adet), Kargıcık Deresi, Kargı Çayı, Eşen Çayı, Kızıldere, Çayhisar Deresi, Yukarıçay, Eşen Çayı, Seki Çayı, Delikpınar Ulaşdere, Karaçay Çayı, Çal Dere, Derin Deresi, Dikilitaş Deresi, Sarhoş Çayı üzerinde de farklı projeler geliştirilmiş.

Muğla’nın Köyceğiz ilçesi Yuvarlakçay ırmağı üzerinde Akfen enerji firması tarafından kurulması planlanan Yuvarlakçak Regülatörü ve HES projesi için yöre halkı aylardır bölgede nöbet tutarak HES çalışmalarının önüne geçmek istiyordu. Yuvarlakçay Koruma Platformu tarafından Muğla 1. İdare Mahkemesine yapılan başvuruda Mahkeme, 30 Mart 2010 tarihinde oybirliğiyle aldığı kararla yürütmeyi durdurdu. Kararda, “Dava konusu işlemin niteliği ve uygulanması halinde telafisi güç zarar doğurabilecek nitelikte bulunması nedeniyle, mahallinde keşif ve bilirkişi incelemesi yapıldıktan sonra bu konuda yeniden bir karar verilinceye kadar, dava konusu işlemin yürütülmesinin durdurulmasına karar verilmiştir” ifadelerine yer verildi. Bölgedeki HES projeleri için 10 ayrı davanın daha mahkeme süreci devam ediyor.

Antalya ve Isparta’daki Projeler

DSİ verilerine göre 19 Ocak 2010 tarihi itibariyle Akdeniz bölgesinde hazırlanan HES projelerinin uygulanacağı su kaynaklarından bazıları şöyle: Antalya, “Dim Çayı, Balıkçayı, Gönendere, Alakır Çayı (2 adet), Manavgat Çayı (3 adet), Boğa Çayı, Gevne Çayı (2 adet), Aksu Çayı, Finike Çayı, Gömbe Çayı, Akçay Deresi, Aykırtça Deresi, İtice Deresi, Taşatan Dere, Kuru Dere, Çürüş Çayı, Karaman Çayı, Kıbrıs Deresi, Karpuz Dere, Çenger Dere, Koca Dere, Ağva Çayı, Kocaçay, Kargı Çayı, Cerle Dere, Köprüçay, Aksu Deresi, Küçük Çay, Kargı Çayı, Alara Çayı, Alara Çayı, Doyran Çayı, Demre Çayı.”

Isparta, “Kartoz Çayı, Isparta Çayı, Ağlasun Çayı, Çukur Çayı, Gökpınar, Gelen Çayı, Kovada Çayı, Küçüksu Deresi, Aksu Çayı, Köprü Irmağı, Elsazı Çayı.”

Ömer ŞAN

Derelerin Kardeşliği Platformu Dönem Sözcüsü

KARADENİZ BÖLGESİNDE HES PROJELERİNE GEÇİT VERMEYECEĞİZ...